Afweermechanismen
Wat zijn afweermechanismen?
Iedereen gebruikt ze: strategieën om ongemakkelijke emoties of gevoelens te vermijden. Soms subtiel – een grapje maken wanneer je geraakt bent. Soms zichtbaar – wegvluchten in werk, alcohol of eindeloos scrollen. Deze patronen noemen we afweermechanismen.
Ze hebben ooit een belangrijke functie gehad. In onze jeugd beschermden ze ons tegen overweldigende emoties of situaties waarin we ons onveilig voelden. Afweer is dus niet ‘fout’; het is een overlevingsstrategie. Maar als we er onbewust in blijven hangen, beperken ze ons vermogen om écht te voelen en aanwezig te zijn in ons leven.
De driehoek van afweer
De Britse psychoanalyticus Dr. Henry Ezriel (1909–1987) wordt gezien als de bedenker van het model waarmee afweermechanismen helder in beeld worden gebracht. Hij ontwikkelde de zogenaamde driehoek van afweer om zichtbaar te maken hoe mensen emoties vermijden. De driehoek laat drie posities zien:
A – Afweer: het patroon of mechanisme waarmee je een emotie probeert te vermijden.
F – Gevoel (Feeling): het oorspronkelijke gevoel dat eigenlijk ervaren wil worden, zoals verdriet, boosheid of angst.
D – Defensie: de verdedigingsreactie die automatisch opkomt, bijvoorbeeld rationaliseren, bagatelliseren of lachen.
Het principe: zodra er een emotie (F) voelbaar is, komt een automatische defensie (D) in actie, waardoor je in de afweer (A) blijft hangen. Je blijft dus weg van het oorspronkelijke gevoel dat eigenlijk doorleefd wil worden.
Een voorbeeld uit het dagelijks leven
Stel: je ontvangt kritiek van je leidinggevende.
Het oorspronkelijke gevoel (F): Je voelt je gekwetst en verdrietig.
De defensie (D): In plaats van dit te voelen, begint je hoofd te rationaliseren: “Ach, hij bedoelt het vast niet zo. Ik moet gewoon harder werken.”
De afweer (A): Je gaat overwerken om te bewijzen dat je wel goed genoeg bent.
Op korte termijn lijkt dit te helpen: je hoeft je verdriet niet te voelen. Maar op de lange termijn blijf je gevangen in een patroon van overwerken en zelfkritiek. Het oorspronkelijke gevoel wordt niet verwerkt, waardoor spanning zich opstapelt – vaak voelbaar in je lijf.
Afweer in actie: herkenbare vormen
Ezriel en latere psychotherapeuten hebben talloze vormen van afweermechanismen beschreven. In Omarm je emotiesworden o.a. de volgende genoemd:
Bagatelliseren – “Zo erg is het toch niet?”
Weglachen – emoties afzwakken met humor.
Rationaliseren – analyseren en beredeneren in plaats van voelen.
Zenuwachtig bewegen – friemelen, ijsberen, tikken.
Vlucht in middelen – alcohol, drugs, eten, sociale media.
Projectie – een gevoel bij de ander neerleggen i.p.v. bij jezelf.
Deze reacties zijn meestal automatisch. Je merkt niet eens dat je in de afweer schiet. Totdat je lijf het aangeeft: spanning in je schouders, een knoop in je maag, of een adem die stokt.
Waarom lichaamsgericht coachen hierbij zo belangrijk is
Veel therapieën en coachingsmethoden richten zich vooral op inzicht: herkennen welk mechanisme actief is en waar het vandaan komt. Lichaamsgericht coachen gaat een stap verder, omdat het de ervaring in het lichaam centraal stelt. Afweer is namelijk niet alleen een mentaal patroon, maar ook lichamelijk merkbaar.
Bagatelliseren kan samengaan met een oppervlakkige adem.
Rationaliseren met gespannen kaken.
Weglachen met verkramping in het gezicht.
Vluchten in middelen vaak met onrustige energie of een gevoel van leegte.
Door lichamelijke signalen bewust te voelen, ontstaat er ruimte om niet automatisch mee te gaan in het mechanisme. In plaats van in je oude patroon te schieten, kun je aanwezig blijven bij wat je lijf aangeeft.
Het doorbreken van de afweer
1. Herkennen
Je leert op te merken wanneer een afweermechanisme actief wordt.
Wat doe je automatisch als je geraakt wordt?
Hoe voelt dat in je lijf?
2. Vertragen
In plaats van direct in actie te schieten, leer je vertragen. Je blijft met aandacht bij je lichamelijke sensaties. Vaak helpt ademhaling hierbij.
3. Toelaten
Langzaam maak je ruimte voor het gevoel dat onder de afweer ligt. Misschien merk je dat achter je irritatie eigenlijk verdriet schuilgaat, of dat je boosheid een signaal is dat je grens is overschreden. Het toelaten van dit gevoel is vaak confronterend, maar ook bevrijdend. Je merkt dat emoties komen en gaan – en dat je ze kunt dragen.
Een voorbeeld uit de praktijk
Een cliënt vertelt dat ze altijd lacht wanneer ze zich ongemakkelijk voelt. Tijdens een gesprek merkt ze dat ze opnieuw begint te lachen wanneer er een gevoelig thema naar voren komt.
Stap 1 – Herkennen: Ze ziet in dat het lachen een afweermechanisme is.
Stap 2 – Vertragen: Samen onderzoeken we hoe dit lachen in haar lijf voelt. Ze merkt spanning in haar borst en keel.
Stap 3 – Toelaten: Door erbij te blijven zonder weg te lachen, komt er verdriet omhoog. Ze ervaart tranen die ze jarenlang had tegengehouden.
De lach was ooit een manier om pijnlijke emoties te vermijden. Door dit patroon te doorbreken, ontstaat ruimte voor verwerking en heling.
Afweer als hoeksteen binnen lichaamsgericht coachen
Het werken met afweermechanismen vormt een hoeksteen van lichaamsgericht coachen. Waarom? Omdat afweer precies de laag is die tussen ons en onze emoties in staat. Wanneer we deze laag leren herkennen en doorbreken:
leggen we de patronen bloot die ons gevangen houden,
krijgen emoties de kans om écht gevoeld te worden,
en ontstaat er meer vrijheid en vitaliteit.
Afweer is daarmee geen vijand, maar een wegwijzer. Het laat zien waar pijn en verlangen verborgen liggen en dus ook waar ruimte voor groei en verandering zit.
Afweer en onderliggende gevoelens onder ogen zien
Afweermechanismen hebben ons ooit geholpen te overleven. Maar wanneer ze ons blijven sturen, raken we afgesneden van ons eigen gevoel. De driehoek van Ezriel laat zien hoe dit werkt: afweer (A), defensie (D) en het onderliggende gevoel (F). Door dit te herkennen, te vertragen en onszelf toe te staan te voelen, openen we de weg naar meer verbinding met onszelf en anderen. Lichaamsgericht coachen helpt je daarbij. Niet door te analyseren of te oordelen, maar door te ervaren. Door stil te staan bij wat je lijf vertelt, ontdek je dat emoties niet gevaarlijk zijn, maar juist de sleutel vormen tot balans en vitaliteit.
Benieuwd welke afweermechanismen bij jou actief zijn
Lichaamsgericht coachen gaat over het ontrafelen van patronen die diep in je lijf geworteld zijn. Het brengt verborgen dynamieken naar boven en maakt ze voelbaar in het hier en nu. Niet om erover te oordelen, maar om bewustzijn te creëren en ruimte voor verandering te openen. Het is een proces van terugkeren naar jezelf, en leren vertrouwen op wat je lichaam je vertelt.
Benieuwd hoe dit er in jouw leven uitziet? Ik ga graag met je in gesprek.
Gratis en vrijblijvend kennismaken?
Tijdens een korte kennismaking krijg je helderheid over je hulpvraag en ontdek je hoe lichaamsgerichte coaching jou daarin kan ondersteunen.